Czym jest wypalenie zawodowe?

Historia

Idea wypalenia zawodowego istniała już wieki temu, pojawiając się w rozproszonych źródłach jako wypalenie w wyniku miłości w sonetach Szekspira, czy jako neurastenia, choroba układu nerwowego wśród amerykańskich “ucywilizowanych społeczności intelektualnych” w XIX wieku (G. Beard).

Termin “wypalenia zawodowego” został wprowadzony w 1974 przez psychologa Herberta J. Freudenberger’a w kontekście darmowej kliniki leczenia uzależnień, a następnie w roku 1981 Christna Maslach, jedna z pionierek badań nad wypaleniem, wraz z Susan E. Jackson zaprezentowała pierwsze narzędzie do jego pomiaru - MBI (Maslach Burnout Inventory). Testy pierwotnie przeznaczone były do badania pracowników socjalnych, ratowników i pielęgniarek. W kolejnych latach autorki zmodyfikowały kwestionariusz dla pozostałych profesji. Od tamtego czasu kontynuowane są badania nad tym zjawiskiem, a co roku ukazuje się nawet kilkaset publikacji na ten temat. Od 1970 roku poświęcono temu tematowi ponad 5500 badań i książek (Falba 2015).

Wypalenie zawodowe to w języku angielskim “burnout”, a to dosłownie oznacza: “redukcję paliwa lub innej substancji do poziomu zera, poprzez zużycie lub spalanie”. W kontekście człowieka, jest to pozbycie się potrzebnej do życia, pracy i ogólnego działania energii.

Zebraliśmy dla Was dostępne (choć zapewne nie wszystkie) definicje “wypalenia zawodowego”.

Aby móc w pełni zrozumieć to zjawisko nie wystarczy jedna ogólna definicja. Każda z nich jest inna, tak jak inne są nasze odczucia i ich wyrażanie, co zwiększa szansę na lepsze zrozumienie tego zjawiska. Pomimo zaawansowanych badań i teorii na temat tego problemu - jak z każdym zagadnieniem dotyczącym ludzkiej psychiki - nie ma jednej uniwersalnej wersji, definicji czy metody leczenia. Dlatego tak ważne jest zrozumienie całego kontekstu, aby móc odnieść się do problemu, rozpoznać go w sobie i zdecydować na zmianę.

World Health Organization

Wypalenie zadowowe zostało uznane przez World Health Organization jako zjawisko zawodowe, a nie jednostkę chorobową. W taki sposób zostało ono wpisane do najświeższej Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, tzw.ICD-11 (International Classification of Deseases), uchwalonej 1 stycznia 2022 roku.

Opisane zostało w rozdziale "Czynniki wpływające na stan zdrowia lub kontakt z placówkami służby zdrowia", który wyjaśnia m.in. powody dla których pacjenci kontaktują się z placówkami służby zdrowia, a które nie klasyfikują się jako choroba lub stan zdrowia.

Definicja “wypalenia zawodowego”: Jest to syndrom wynikający z chronicznego stresu w miejscu pracy, który nie został odpowiednio zarządzony. Występuje w trzech wymiarach:

odczucia spadku lub całkowitego wyczerpania energii
zdystansowania się od pracy, poczucie negatywizmu i cynizmu do wykonywanych obowiązków
obniżonej efektywności zawodowej

Według WHO wypalenie zawodowe to zjawisko dotyczące kontekstu zawodowego i nie powinno być przekładane na inne obszary życia.

Prof. Christina Maslach

Wypalenie zawodowe to syndrom wielopłaszczyznowy. To długoterminowa odpowiedź na chroniczne międzyludzke czynniki stresujące w pracy. Potraktowanie wypalenia jedynie jako synonimu przemęczenia byłoby dużym niedoszacowaniem problemu.

"Istotą [wypalenia] jest erozja wartości, godności i woli – erozja ludzkiej duszy. Jest dolegliwością rozwijającą się stopniowo, w sposób ciągły i nieprzerwany, spychającą ludzi ku dołowi ruchem spiralnym, który jest trudny do odwrócenia".

Trzy kluczowe wymiary tego zjawiska to:

wyczerpanie emocjonalne
depersonalizacja
spadek efektywności

Wyczerpanie emocjonalne: to poczucie przeforsowania emocjonalnego i wyczerpania zasobów emocjonalnych. Głównym źródłem wyczerpania są: nadmiar obowiązków i konflikty międzyludzkie w miejscu pracy. Pracownik ma poczucie wyczerpania i zużycia, bez możliwości uzupełnienia zasobów energii. Nie ma sił by stawić czoła kolejnemu dniu w pracy czy osobie w potrzebie. [Ten wymiar wypalenia zawodowego dotyczy indywidualnego poziomu stresu osoby dotkniętej wypaleniem].

Depersonalizacja: inaczej odczłowieczenie, dehumanizacja - to bycie pod wrażeniem funkcjonowania poza własnym ciałem lub umysłem. Oznacza negatywny, cyniczny i nadmiernie zdystansowany stosunek do innych osób, któremu często towarzyszy utrata poczucia ideałów. Przejawia się brakiem empatii oraz bezdusznym i obojętnym reagowaniem na innych ludzi, będących zwykle odbiorcami danych usług lub opieki. Powstaje w odpowiedzi na wyczerpanie emocjonalne, jako mający chronić bufor bezpieczeńtwa. [Ten wymiar wypalenia zawodowego dotyczy relacji z innymi osobami].

Spadek efektywności: oznacza spadek poczucia własnych kompetencji i efektywności w pracy. Obniżone poczucie efektywności wiąże się z rozwojem stanów depresyjnych i nieumiejętnością radzenia sobie z zawodowymi wymaganiami, co dodatkowo potęgowane jest przez brak wsparcia i brak możliwości rozwoju zawodowego. Pracownik doświadcza rosnącego poczucia nieumiejętności spełniania oczekiwań klientów i sam wydaje na siebie werdykt porażki. [Ten wymiar wypalenia zawodowego dotyczy samooceny osoby dotkniętej wypaleniem].

Ten trójwymiarowy model wypalenia zawodowego pomaga umiejscowić jednostkę z jej problemami w kontekście społecznym. Wypalenie zawodowe, w przeciwieństwie do innych form stresu, wynika z jakości relacji z innymi ludźmi: klientami, kolegami i przełożonymi. Dlatego rozpatrując zjawisko wypalenia, nie można brać jedynie pod uwagę problemów jednostki, ale całego środowiska, w jakim funkcjonuje.

(Maslach 1982, Maslach and Jackson 1986; Maslach and Leiter 1997)

Herbert J. Freudenberger

“Większość twojej pracy jest wykonywana poza regularnymi godzinami (…), zaczynasz drugą zmianę, gdy inni ludzie idą do domu (…) i wkładasz w pracę większość siebie. Ty wymagasz tego od siebie, pracownicy tego od ciebie wymagają i ludzie, którym świadczysz usługi. Jak to zwykle bywa, coraz więcej pracy musi być wykonywane przez coraz mniejszą liczbę osób. Stopniowo budujesz w innych i w sobie poczucie, że jesteś im potrzebny. Czujesz zupełne poświęcenie. Cała sytuacja tego od Ciebie wymaga, aż w końcu odnajdujesz siebie, jak i ja się odnalazłem, w stanie całkowitego wyczerpania”.

Stan wyczerpania lub frustracji spowodowany oddaniem się sprawie, sposobowi życia lub relacji, która nie przyniosła oczekiwanej satysfakcji.

A. Pines & E. Aronson

Jest to stan fizycznego, emocjonalnego i psychicznego zmęczenia wywołany długoterminowym zaangażowaniem w sytuacje emocjonalnie wymagające.

Tomasz Mann "Buddenbookowie"

“Zupełny brak jakiegoś szczerego, gorącego zainteresowania, które by go potrafiło ożywić, zubożenie i spustoszenie jego duszy - spustoszenie tak silne, że prawie ciągle odczuwane jako ciężka, nieokreślona troska, przy tym połączone z nieugłabalnym wewnętrznym nakazem i niewzruszonym postanowieniem zachowania za wszelką cenę godnej postawy, ukrywania wszelkimi sposobami swej słabości, przestrzegania pozorów - wszystko to wytworzyło ową sztuczną, obmyślaną, wymuszoną egzystencję, sprawiło, że każde słowo, każdy ruch, każda najdrobniejsza czynność w obecności ludzi stawała się wytężoną i wyniszczającą grą aktora”.

Richard Gunderman

Wypalenie zawodowe to “nagromadzenie setek tysięcy drobnych rozczarowań, z których każde samo w sobie jest ledwo zauważalne”

Grażyna Bartkowiak

"Wypalenie zawodowe prowadzi do znacznych spustoszeń w psychice (...). Wypalenie jest zjawiskiem istotnym zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i społecznym, to końcowy etap procesu, u początku którego było wysokie zaangażowanie i motywacja. Jest procesem utraty złudzeń (rozczarowania) i występuje zwykle u osób o wysokim poziomie motywacji".

Grażyna Bartkowiak "Psychologia Zarządzania", str. 103

Magdalena Sękowska

„Stan fizycznego i psychicznego wyczerpania, które powstaje w wyniku działania długotrwałych negatywnych uczuć, rozwijających się w pracy i w obrazie własnym człowieka”

(Emener i in., za M. Sękowska 2007)