Wypalenie zawodowe wśród nauczycieli

10 październik 2023
Dominika Olewnik


W gospodarce XXI wieku wiedza jest najcenniejszym zasobem, który decyduje o rozwoju gospodarczym. Natomiast czy mamy świadomość z czym mierzą się osoby odpowiedzialne za edukację w naszym kraju?

W tym artykule dowiesz się:

  • jak prezentują się dane dotyczące zatrudnienia i wypalenia w sektorze oświaty
  • jak wygląda charakterystyka zawodu nauczyciela
  • jakie są czynniki wpływające na rozwój wypalenia zawodowego u nauczycieli
  • jakie czynniki mogą wskazywać na rozwijające się wypalenie
  • jakie są konsekwencje wypalenia zawodowego u nauczycieli

Dane ogólne o aktywności zawodowej w Polsce

Liczba osób pracujących w Polsce wyniosła w 2022 roku ok. 9784,7 tys. 
Dane GUS wskazują, że w ubiegłym roku szkolnym 2021/2022 nauczycieli zatrudnionych na pełny etat od przedszkola po szkołę ponadpodstawową w skali całego kraju było 515,7 tys. co stanowili ponad 5% osób aktywnych zawodowo. 
Około 82% spośród nauczycieli to kobiety. 
Sprawa podobnie wygląda to w innych krajach Europy. Dane Eurostatu pokazują, że w 2020 roku kobiety stanowiły 86 proc. nauczycieli szkół podstawowych w Unii Europejskiej.

Nauczyciele szczególnie narażeni na wypalenie zawodowe

Nauczyciel to zawód społeczny, co już na starcie czyni go profesją bardziej narażoną na wypalenie zawodowe (tak jak zawód policjanta, pielęgniarki, lekarza, pracownika socjalnego). Prace zarobkowe o charakterze społecznym związane są z codziennym i intensywnym kontaktem interpersonalnym z dużą grupą osób. Kontakty te często ukierunkowane są na niesienie pomocy innym lub wypełnianie służby. Wiele osób wkraczających w tego typu zawód jest na starcie wysoce zmotywowana i przepełniona ideami oraz nadziejami, że praca nada ich życiu sens (James, Gilliland, 2008). Niestety późniejsza praca często pokazuje, że ponadprzeciętny wysiłek włożony w pracę nie zawsze skutkuje tak, jak byśmy tego chcieli. 

Specyfiką zawodu nauczyciela jest duże obciążenie emocjonalne oraz poznawcze, co czyni osoby pełniące tę rolę społeczną szczególnie narażonymi na syndrom wypalenia w pracy (Kirenko i Zubrzycka-Maciąg, 2011; Krawulska-Ptaszyńska, 1992; Tucholska, 2003).

Od nauczycieli wymaga się radzenia sobie z szeroką gamą stresorów, w tym między innymi z: 
  • obciążeniem pracą
  • niejednoznacznością roli
  • brakiem wsparcia społecznego w miejscu pracy
  • trudnościami w zarządzaniu klasą 

Od nauczycieli oczekuje się, że będą stale podnosić swoje kwalifikacje i rozwijać się zawodowo. Zadaniem nauczyciela jest nie tylko przekazywanie wiedzy dzieciom oraz jej egzekwowanie, ale również pobudzanie i motywowanie ich do samodzielnej pracy. Wymagania stawiane współczesnym pedagogom, które nie idą w parze z wynagradzaniem ich za ten wysiłek często mogą skutkować odczuwaniem wyczerpania. Mimo ich wielkiego wkładu w proces edukacji i wychowania są niedoceniani i poddawani niekończącej się krytyce rodziców swoich podopiecznych bądź przełożonych. Profesja nauczyciela jest bardzo podatna na wypalenie zawodowe, gdyż zmaga on się ze stresem, który sprzyja narastaniu różnych zaburzeń. Podążając za Ogińską-Bulik, „stres zawodowy jest wynikiem niezgodności między stawianymi przez środowisko wymaganiami a posiadanymi przez jednostkę zasobami pomagającymi w radzeniu sobie z nimi” . Wysokość zarobków nie odzwierciedla poświęcenia i zaangażowania włożonego w pracę. Zawód nauczyciela wymaga odpowiedzialności i jest poddawany ciągłej kontroli przełożonych, co warunkuje zagrożenie wypaleniem zawodowym. Nauczyciel musi zmagać się z codzienną biurokracją i wypełniać serie dokumentów, jest poddawany ciągłym i często wzajemnie wykluczającym się regulacjom prawnym. Zmiany roli nauczyciela powodują, że pracownik szkoły staje się funkcjonariuszem machiny, którego obowiązują przepisy i musi kierować się wskazówkami administracji oświatowej.



Cieszymy się, że czytasz nasz artykuł. To oznacza, że interesujesz się zdrowiem psychicznym swoim lub innych. Czujemy się w obowiązku wspomnieć, że wypalenie zawodowe ma wiele twarzy, a każdego człowieka dotyka w inny sposób. 
Bardzo ważne jest rozpoznanie wypalenia zawodowego w jak najwcześniejszym stadium i podjęcie pracy nad jego wyleczeniem. Pamiętaj, wypalenie zawodowe to nie choroba, to nie powód do wstydu, to nie oznaka słabości. Warto umówić się na konsultację ze specjalistą, aby zadbać o swoją energię życiową.

Objawy wypalenia zawodowego u nauczycieli

Z analiz przeprowadzonych przez Christinę Maslach, przodowniczkę badań nad wypaleniem zawodowym, na grupie osób wykonujących zawody społeczne wynika, że badani często wskazywali na pogłębiające się wraz ze stażem zawodowym objawy:  
  • zanik uczuciowości
  • niekorzystne zmiany w postrzeganiu siebie i innych
  • wyczerpanie emocjonalne
  • wzrost obojętności wobec uczniów, pacjentów czy klientów
  • poczucie utraty kompetencji zawodowych 

(Kowalczyk i Kostorz, 2017)

W konsekwencji wpływa to negatywnie na realizowanie procesu nauczania oraz relacje nauczyciela zarówno z uczniami oraz rodzicami. 

Wywołuje to także szereg  negatywnych konsekwencji dla jednostki takich jak: 
  • odczuwanie wysokiego poziomu stresu
  • przedmiotowe traktowanie uczniów
  • brak wrażliwości na potrzeby wychowanków
  • obniżona motywacja do pracy

Co wpływa na wypalenie zawodowe nauczycieli?

Czynnikiem istotnie wpływającym na wypalenie zawodowe jest staż pracy (Nalaskowski, 1997). Zgodnie z wynikami jego badań spośród 330 nauczycieli aż u 66% pracujących do 10 lat w szkole doświadczyło objawów wypalenia. Jednocześnie uznaje się, że pierwsze lata pracy w zawodzie stanowią okres krytyczny (Nalaskowski, 1997). Zdaniem Tucholskiej (2003) nauczyciele zaczynający swoją aktywność zawodową mocno angażują się w życie szkoły, poświęcają wiele czasu swoim podopiecznym. Często jednak negatywnie odbija się to na rodzinie, życiu prywatnym, ale także zdrowiu nauczyciela.  

Inne badania wskazują, że kolejnym istotnym czynnikiem jest typ szkoły (Golińska i Świętochowski, 1998). Okazuje się, że bardziej narażeni są nauczyciele pracujący w szkołach średnich, niż w szkołach podstawowych (Golińska i Świętochowski, 1998; Mandal, 1999; Sęk, 1994).

Nie bez znaczenia jest też płeć, bowiem zaobserwowano, że bardziej wyczerpane emocjonalnie są kobiety, mężczyźni natomiast uzyskali wyższe wyniki w wymiarze depersonalizacji (Sęk, 1994).

Niemniej istotną rolę odgrywają zmienne poznawcze (Brudnik, 2009). Oznacza to, że np. osoby cechujące się wysokim poczuciem własnej skuteczności są mniej zagrożone. Dotyczy to także osób z lepiej rozwiniętą inteligencją emocjonalną. Dobrze rozwinięta inteligencja emocjonalna przyczynia się do zmniejszenia odczuwanego stresu zawodowego, obniżenia poziomu negatywnych nastrojów i częstszego przeżywania pozytywnych stanów emocjonalnych (Keefer, Parker i Saklofske, 2009; Zeidner, Matthews i Roberts, 2012). Jeden z przeglądów metaanalitycznych wykazał spójny związek między inteligencją emocjonalną, a różnymi postawami wobec własnej pracy (Miao, Humphrey i Qian, 2016). W świetle tych dowodów, trening IE jest coraz częściej uważany za pomocny sposób na zwiększenie odporności na stres (Brackett i Katulak, 2007) oraz dobrego samopoczucia wśród nauczycieli (Augusto-Landa, López-Zafra, De Antoñana i Pulido, 2006)

Nie bez znaczenia jest też wsparcie społeczne (Piotrowska, 2006). Zdaniem autorki wysokie poczucie otrzymywanego wsparcia społecznego jest jednym z kluczowych czynników chroniących nauczycieli przed doświadczeniem wypalenia zawodowego.

Zmiany zachodzące w systemie szkolnictwa w ostatnich latach (likwidacja gimnazjum, zwolnienia z tym związane, mniejsza liczba przysługujących godzin co negatywnie wpływa na warunki finansowe, ciągle zmiany programowe) dają poczucie braku stabilizacji oraz niepewności związanej z wykonywaniem zawodu.

Konsekwencje wypalenia zawodowego

Konsekwencje wypalenia zawodowego wśród nauczycieli:
  • Większa absencja (Dick i Wagner, 2001)
  • Planowanie odejścia z pracy / przebranżowienia (Leung i Lee, 2006, Liu i Onwuegbuzie, 2012)
  • Niższe zadowolenie z pracy (Duran, Extremera, Montalban i Rey, 2005)
  • Odczuwanie wysokiego poziomu stresu
  • Przedmiotowe traktowanie uczniów
  • Brak wrażliwości na potrzeby wychowanków
  • Obniżona motywacja do pracy
  • Wyczerpanie fizyczne (chroniczne bóle głowy, zmęczenie, migreny pojawiające się bez widocznej przyczyny, utrata apetytu)
  • Nieumiejętność oderwania problemów związanych z pracą, od tych związanych z domem
  • kłopoty rodzinne
  • Obwinianie siebie bądź innych za rezultaty swej pracy
  • Uczucie zawodu względem siebie
  • Znużenie, bezsenność, bezsilność, brak entuzjazmu
  • Zobojętnienie (depersonalizacja, przedmiotowe traktowanie uczniów)
  • Nieuzasadnione wybuchy złości, izolowanie się od otoczenia
  • Sięganie po używki

Najważniejsze czynniki predysponujące nauczycieli do wypalenia zawodowego:

1. Przeciążenie pracą - duża liczba obowiązków, wymagające harmonogramy lekcji, praca poza godzinami zajęć, korekty prac uczniów, itp. mogą doprowadzić do poczucia przemęczenia i wyczerpania.
2. Brak wsparcia ze strony władz szkoły - nauczyciele mogą czuć się wypaleni, jeśli nie otrzymują wsparcia ze strony swoich przełożonych, którzy nie rozumieją ich problemów i nie oferują im pomocy w rozwiązywaniu trudności.
3. Konflikty wśród kolegów z pracy - negatywne relacje z innymi nauczycielami lub dyrektorem szkoły mogą prowadzić do poczucia izolacji i braku wsparcia.
4. Niska motywacja uczniów - nauczyciele, którzy doświadczają problemów z motywacją swoich uczniów, mogą czuć się zniechęceni i wypaleni.
5. Brak uznania ze strony społeczności szkolnej - nauczyciele potrzebują pozytywnego feedback'u i uznania ze strony uczniów, rodziców i innych członków społeczności szkolnej, aby poczuć się docenieni i zmotywowani do dalszej pracy.
6. Nadmiar biurokracji i procedur administracyjnych - duża liczba wymaganych dokumentów i procedur administracyjnych może być przytłaczająca dla nauczycieli i prowadzić do poczucia frustracji.
7. Brak równowagi między pracą a życiem prywatnym - nauczyciele, którzy nie są w stanie utrzymać równowagi między pracą a życiem prywatnym, mogą czuć się wypaleni i wyczerpani.


Bibliografia:
  • Alarcon, G. (2011). A Meta-Analysis of Burnout with Job Demands, Resources, and Attitudes. Journal of Vocational Behavior. 79. 549-562. 10.1016/j.jvb.2011.03.007.
  • Brackett, M. A., & Katulak, N. A. (2007). Emotional Intelligence in the Classroom: Skill-Based Training for Teachers and Students. In J. Ciarrochi & J. D. Mayer (Eds.), Applying emotional intelligence: A practitioner's guide (pp. 1–27). Psychology Press
  • Brudnik, M. (2009). Perception of self-efficacy and professional burnout in general education teachers. Human Movement, 10(2), 170–175.
  • Chang, M. L. (2009). An Appraisal Perspective of Teacher Burnout: Examining the Emotional Work of Teachers. Educational Psychology Review, 21, 193-218. 
  • Dick, Rolf & Wagner, Ulrich. (2001). Stress and strain in teaching: A structural equation approach. The British journal of educational psychology. 71. 243-59. 10.1348/000709901158505. 
  • Durán, A., Extremera, N., Rey, L., Fernández-Berrocal, P., & Montalbán, F. M. (2006). Predicting academic burnout and engagement in educational settings: Assessing the incremental validity of perceived emotional intelligence beyond perceived stress and general self-efficacy. Psicothema, 18(Suppl), 158–164.
  • Golińska, L., Świętochowski, W. (1998). Temperamentalne i osobowościowe determinanty wypalenia zawodowego u nauczycieli. Psychologia Wychowawcza, 41(5), 385–398.
  • James, R.K., & Gilliland, B.E. (2008). Strategie interwencji kryzysowej.
  • Keefer, K.V., Parker, J.D.A. and Saklofske, D.H. (2009) Emotional Intelligence and Physical Health. In: Stough, C., Saklofske, D.H. and Parker, J.D.A., Eds., The Springer Series on Human Exceptionality. Assessing Emotional Intelligence: Theory, Research, and Applications, Springer, Berlin, 191-218.
  • Kirenko, J., Zubrzycka-Maciąg, T. (2011). Współczesny nauczyciel. Studium wypalenia zawodowego. Lublin: UMCS.
  • Kowalczyk, A., Kostorz, K. (2017). Przegląd badań nad wypaleniem zawodowym nauczycieli. Rozprawy Naukowe AWF we Wrocławiu,59, 50–57.
  • Krawulska-Ptaszyńska, A. (1992). Analiza czynnikowa wypalenia zawodowego u nauczycieli szkół średnich. Przegląd Psychologiczny, 3, 403–410.
  • Kropiwnicki, J. (red.) (1999). Szkoła a wypalenie zawodowe. Jelenia Góra: Wydawnictwo Nauczycielskie
  • Landa, José & Lopez-Zafra, Esther & Martinez de Antoñana, Rosa & Pulido-Martos, Manuel. (2006). Perceived emotional intelligence and life satisfaction among university teachers. Psicothema. 18 Suppl. 152-7. 
  • Leung, D. Y. P., & Lee, W. W. S. (2006). Predicting intention to quit among Chinese teachers: Differential predictability of the component of burnout. Anxiety, Stress, & Coping, 19, 129-141. 
  • Liu, S., & Onwuegbuzie, A. J. (2012). Chinese Teachers’ Work Stress and Their Turnover Intention. International Journal of Educational Research, 53, 160-170.
  • Mandal, E. (1999). Syndrom wypalenia zawodowego a tożsamość płciowa nauczycielek. Psychologia Wychowawcza, 1, 27–33.
  • Matthews, Gerald & Zeidner, Moshe & Roberts, Richard. (2017). Emotional Intelligence, Health, and Stress. 10.1002/9781118993811.ch18.
  • Miao, C., Humphrey, R. H., & Qian, S. (2016). Leader emotional intelligence and subordinate job satisfaction: A meta-analysis of main, mediator, and moderator effects. Personality and Individual Differences, 102, 13–24.
  • Montgomery, C., & Rupp, A. A. (2005). A Meta-analysis for Exploring the Diverse Causes and Effects of Stress in Teachers. Canadian Journal of Education, 28(3), 458–486.
  • Nalaskowski, A. (1997). Nauczyciele z prowincji u progu reformy edukacji. Toruń: A. Marszałek.
  • Piotrowska, M. (2006). Konieczne jest społeczne wsparcie. Nowa Szkoła, 2, 19–25.
  • Sekułowicz, M. (2002). Wypalenie zawodowe nauczycieli pracujących z osobami z niepełnosprawnością intelektualną. Przyczyny – symptomy – zapobieganie – przezwyciężanie. Wrocław: Wydawnictwo UWr.
  • Sęk, H. (1994). Wypalenie zawodowe u nauczycieli. Społeczne i podmiotowe uwarunkowania. W: J. Brzeziński, L. Witkowski (red.), Edukacja wobec zmiany społecznej (s. 325– 343). Poznań–Toruń: Edytor.
  • Tucholska, S. (2003). Wypalenie zawodowe u nauczycieli. Psychologiczna analiza zjawiska i jego osobowościowych uwarunkowań. Lublin: KUL.
  • Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2021/2022 (dostęp online 14 lipca 2023)

Ten artykuł napisała dla Ciebie Dominika Olewnik

Więcej informacji o autorce znajdziesz tutaj
Szukaj